1.Mistan. Lerik rayonunun ən qədim kəndlərindən biri də,Mistan kəndidir.Mistan,yer ,məntəqə,çay və kənd adlarıdır.Mistan adlı hər hansı bir məntəqə adılna qonşu İran,Türkiyə,İraq və Suriya dövlətləri ərazisində də rast gəlmək olar.Ən maraqlısı odur ki,dünya mövcud olan Mistan adlı bütün məntəqələr dağlıq ərazilərdə və əsasən Kürdlərin kompakt yaşadıqları ərazilədə yerləşir.Ən başlıcası isə bu tipdə olan məntəqələrdə yaşayan əhali eyni antropoloji tipin daşıyıçıları olmaqla bərabər eyni adət-ənənəi və dili paylaşırlar.Belə ki,zahiri görünüşcə,müəyyən olunmuş ölkələrin ərazisində yerləşən Mistan adlı məntəqələrin əhalisi biri-birinin əvəzsiz təkrarıdır ki,bu da,onların eyni kökdən və gendən gəlmələrinə dəlalət edir.Məsələ bununla bitmir,çünki dünyanın hər yerində mövcud olan Mistan adlı məntəqələrinin əsas məşğuliyyətləri içərisində sənətkarlıq,heykəltəraşlıq,dəmirçilik,misçilik,zərgərlik və musiqi xüsusi yer tutur.Bəs yer üzündə Mistan adlı məntəqələr harada yerləşir.Belə ki,yer üzündə mövcud olan Mistan adlı məntəqələr aşağıdakılardır.
1.Azərbaycan respublikasının Lerik rayonundakı Mistan kəndi.
2.Azərbaycan respublikasının Qubadlı rayonundakı Mistan kəndi.
3.Türkiyə respublikasının Bingöl vilayətinin Genç ilçəsindəki Mistan kəndi.
4.İran İslam Respublikasının Mazandaran vilayətindəki Mistan kəndi.
5.İran İslam Respublikasının Hörmüzqan vilayətindəki Mistan kəndi.
6.İran İslam Respublikasının Zəncan ostanındakı Mistan kəndi.
7.Əfqanıstan respublikasının Feyzabad əyalətindəki Mistan kəndi.
8.Türkiyə respublikasının Zonquldak ilinin Mistan-ağa kəndi.
Bunlardanm əlavə bir neçə avropa ölkəsində də Mistan adlı kiçik məntəqələr var ,lakin bu məntəqələrin sözü gedən Mistanla heç bir bağlılıqları yoxdur.
1.Azərbaycanın Lerik rayonunun Mistan kəndi – Mistan kəndi Lerik rayonunun inzibati ərazi vahidliyinə daxildir.(Bax:Azərbaycan Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsü.Məlumat toplusu.Bakı-2013).Mistan kəndi Talış dağlarında yerləşir.Kəndin koordinatları 30 dərəcə 38`46``N 48 dərəcə 25`55``E / 38.64611 dərəcə N 48.43194 dərəcə E –dir.Kəndin hündürlüyü 1.831 metrdir və saat qurşağı isə UTC+04:00 – dır.Mistan kəndinin əhalisi isə 185 nəfərdir.Mistan kəndinin əhalisi Talış dilində danışır və talışlardan ibarətdir.(Bax:Azərbaycan Respublikasının əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild.Bakı – 2010).Lerik rayonundakı Mistan kəndinin oykoniminin mənasına aid bir neçə fikir mövcuddur.Birinci fikrə görə Mistan şəxs adı olmuşdur.Dİgər tədqiqatçılar bildirirlər ki, Mistan Talışca Miston adlanır və talış dilindəki Mist,mis, - on - cəmlik bildirən şəkilçidirLakin fikrimcə digər məntəqələrin də adlarının eyniliyini və mənalarını nəzərə alsaq Mistan şəxs adı ola bilməz.Çünki,Mistan yer adı iki s “Mist” və “On” sözlərindən ibarətdir.Buradan da ,belə nəticə çıxır ki,Mistan adındakı “Mist” sözünün mənası bilinmir və “on” isə iran dillərində olan “an” cəm şəkilçisinin talışca olan olan formasıdır ki,bunu da, mənası Azərbaycan dilində “lar”,”lər” cəm şəkilçisidir.Onda Mist söz kökünü nəzərə almasaq onda Mistan adının mənası “Mistlər” kimi tərcümə olunur.Çünki,bu söz metal olan “Mis”lə bağlı olsa idi onda bu ad Mistan yox,”Misan” olardı.Qeyd etməliyəm ki Lerikin Mistan kəndində İmam Musey-i Kazım məscidi dini icması fəaliyyət göstərir.(Bax.Müsəlman Dini İcmalar – 2016-cı ildə qeydiyyatda keçənlər.scwra.gov.az)
Lerik rayonundakı Mistan kəndinin əhalisi qədimdə 6 qəbilədən ibarət olmuşdur və bunlar aşağıdakılardır.1.Misçiyon(misgərlər).2.Ğələyçiyon(qalayçılar)3.Amburon-Osonəğəçiyon(dəmirçilər).4.Çukəşon(ağackeşlər).5.Zərgəron(Zərgərlər).6.Nunçiyon(çörəkçilər).
Bu qəbilələrin nümayəndələri müxtəlif dövürlərdə müxtəlif ərazilərə səpələnmişlər.
Misçilər qəbiləsi - İranın Zəncan şəhərinə köçüb getmiş və bir daha onlardan soraq alınmamışdır.Lakin SSRİ qurulduqdan sonra onların bir qismi Bakı şəhərinə köçmüş və onların törəmələri olan Məmmədov familiyasının üzüvləri hal-hazırda Bakı şəhərində yaşayırlar.Belə ki,vaxtı ilə İrandan Bakıya köçmüş Məmməd tayfasının nümayəndəsi olan Professor Nadir Məmmədli Bakı Şəhərində yerləşən “Elm və Təhsil “ nəşriyyatının direktorudur.O,eyni zamanda tanınmış dünyaşöhrətli filoloqdur.
Amburon və ya osonəğəçiyon (dəmirçilər) qəbiləsi - müəyyən tarixi dövürdə indiki Mistan kəndinin əks tərəfində,qonşu İran ərazisində yerləşən Amburan(məhəllə) ərazisinə köçmüş və orada məsgən salmışdır.Hal-hazırda o ərazidə Amburan(dəmirçilər.bax ambur talışca dəmir deməkdir və oson sözününə sinonimidir) kəndi var.Qeyd etməliyəm ki,Tanınmış İran müğənnisi Yaser Kəremzadə məhz bu qəbilədəndir.İndinin özündə belə İranın Amburan kəndinin əhalisi əsasən dəmirçiliklə məşğuldurlar.Dəmirçi qəbiləsinin bir hissəsi isə XIX əsrin əvvəllərində Lənkəran rayonu ərazisinə köçmüş və Lənkəran şəhərinin indiki Qələyçilər(qalayçılar) məhəlləsində yaşayırlar.Lənkərana köçmüş dəmirçi qəbiləsinin tanınmış nümayəndələrindən olan tanınmılş inqilabçı-kommunist və hərbiçi ,palkovnik Bala Məmməd Mistanlı,onun sağ əli olan dəmirçi Əhmədəli (ona öz aralarında Kot Əli demişlər-bax talışca kötək vuran Əli deməkdir)olmşlar. Bala Məmməd Mistanlı. Bala Məmməd Abdulla oğlu Mistanlı 1885-ciilin martın 16-da Lerik rayonunun Mistan jkəndində,Misci-dəmirci və qalaycı ailəsində dunyaya gəlmişdir.Partizan dəstəsinin rəhbəri olmuşdur. Bala MəmmədMistanlı 1914-cu ildə bakının Ramana neft mədənlərindəişə başlamış və elə orada məşhur kommunist İ. V. Stalinlə tanış olmuş və onun dəstəsinə qoşulmuşdur. Lakin bir il sonra Sarıtsin(indiki Volqaqrad) şəhərində fəhlə, 1917-ci ildə doğma yurduna qayıtdıqdan sonra oz ata-babasının dəmircixanasında işləmişdir. 1918-ci ildə partizan dəstələri yaradaraq cənubbolgəsinin yaşayış məntəqələrini qacaq quldur Luləkəranlı Şahverəndən və digər quldurlardan , vətənimizi dağıdan erməni daşnaqlarından təmizləmiş və onların kabusuna cevrilmişdir. Bala Məmməd Mistanlı 1920-ci ildə Haftoni ərazisində yerləşən İbadi mineral bulaqlarında olmuşdur.O, orada vaxtaşrı İ. V. Stalinlə və Orconokidze ilə yığışmışdır və orada bir uddət gozləmədə durmuşlar. Bala Məmməd Mistanlı 1920-ci ilin yanvarında Lənkəran həbsxanasından gunahsız insanları azad edibqayıdarkən şəhərin “Qala “ hissəsində , kecmiş bankın ,indiki doqquzmərtəbəli binanın yaxınlığında həlak olmuşdur. Lənkəran şəhərində Bala Məmməd adına kuçə vardır.Kotəlinin övladları olan tanınmış dəmirçi Əliyev Həsən bu dəmirçilik sənətini davam etdirmiş və sonra öz oğlu Cahangir Əliyevə ötürmüşdür.Cahangir Əliyevdən sonra dəmirçilik sənətini onun övladları olan Əliyev Orucəli cahangir oğlu və Əliyev Böyükağa Cahangir oğlu olmuşdur.Əliyev Orucəli Cahagir oğlu dəmirçilik sənətini öz övladlarəna ,Əliyev Böyükağa Cahangir oğlu isə bu sənəti öğlu Əliyev Elşad Böyükağa oğluna ötürmüşdür.Hal-hazırda adları çəkilən bu gənclər ata-babalarından onlara irs qalmış dəmirçilik sənətini sevə-sevə davam etdirirlər..(Bax:Aqşin Mistanlı.”Haftoni:Qəlbimdəki yeddi bulaq”.səh.283.”Elm və Təhsil”.Bakı-2018).
Ğələyçiyon(qalayçılar) qəbiləsi - XIX əsrin əvvəllərində Lənkərana köçmüş və onla da Lənkəran şəhərinin Qələyçilər(qalayçılar ) məhəlləsində məskunlaşmışlar.Zaman-zaman bu tayfanın üzüvləri də qalayçılıqla məşğul olmuşlar.Mistanın Qələyıian(Qələyçilər qəbiləsi haqda ən tutarlı məluta tarixçi Mirzə Əhməd bəy Mirzə Xudaverdi oğlunun 1855-ci ildə yazdığı “Əxbərnamə əsərində rast gəlirik.Belə ki,Əxbərnamə kitabında Qələyçilər haqda belə yazır:
“Mir Həsən хan öz köçü, ailəsi və qоşunu ilə еvini tərk еdib Lənkəran şəhərindən çıхdı. Öz ailəsini tabеlərinin köçlərilə birlikdə Siyahlələ kəndinə göndərdi. Özü də Darğakəndində (Bax:indiki Lənkəranın Darquba kəndi) sakin оldu. Ətrafdan Lənkəran şəhərini mühasirəyə aldı. Mir Kazım хan bir gün öz atlı qarnizоnu ilə Lənkərana daхil оlan, Rusiya qоşununa [təsadüf еtmiş] və atasından хəbərsiz bir nеçə sоldatı [tutub] əsir almışdı. Kələntəriyyə tayfasının хahişinə görə Kərbəlayı Ağababa bəy bu məzmunda хəbər göndərmişdi: «Siz mənim əvəzimə əsir еdilmiş [sоldatları] vеrsəniz, оnlar da məni azad еdərlər!». Mir Kazım хan о sоldatları atlılarının tərkinə alıb gеtmişdi. Qərəçiоbanı (Bax: indiki Lənkəran şəhərinin Mistanlıların ğələyçiyon(qalayçılar) qəbiləsinin yaşadığı məhəllə).kеçib Mir Ağa Mir Əsgər оğlunun dükanlarının yеrində sıra ilə durmuşdu. Lənkəran tərəfdən də bir nеçə nəfər kazak və müsəlman gəlib оnların qarşısında sıra ilə durub bir-birilə danışıq aparırdı. [Ruslar] dеyirdi: «Əvvəl sоldatları vеrin, biz də Kərbəlayı Ağababanı azad еdək!». Оnlar hiylə işlədirdilər. Оnların qarşısını almaq üçün Köhnərud(yeri məlum deyil) yоlu ilə bеş yüz sоldat göndərmişdilər ki, о tərəfdən sоldatlar, bu tərəfdən isə kazaklar Mir Kazım хanı dövrəyə alıb tutsunlar. Mir Kazım хanın bu hiylədən хəbəri yох idi. Birdən arхadan, yəni Sərdabəyi Хil tərəfdən sоldatların gəldiyini gördükdə Mir Kazım хan öz dəstəsi ilə (50,b) cilоvu gеri döndərib görmüşdü ki, 65 arхadan sоldatlar, qabaqdan da kazaklar [yоlunu kəsmişlər]. Çarəsiz qalıb Lənkəran çayından kеçmək ümidi ilə atlarını qibləyə tərəf çapmışdılar. Lakin оradan kеçmək çох çətin idi. Su çох dərindən aхırdı. Sahil isə, türkün sözü, uca bir yarğan idi. Fürsəti qənimət bilən əsir sоldatlar atlıların tərkindən yеrə atılıb Lənkəran tərəfə qaçdılar. Sоldatlar atdan yеrə atılarkən həmin atlıları tutmaq, kazaklar gəldikdən sоnra isə öldürmək istəyirdilər. Lakin atlılar min çətinliklə özlərini хilas еdib qaça bildilər.”.(Bax:Mirzə Əhməd bəy Mirzə Xudaverdi oğlu.Əxbərnamə.Lənkəran-1855.səh.65-66).Burada söhbət 1882-1883-cü illərdən gedir.Demək 1883-cü illərdə artıq Mistanlılar Lənkəran şəhərində böyük bir ərazidə məskunlaşmış və artıq burada özlərinin bir neçə belini yaşıyırdılar.Əgər bunları nəzərə alsaq onda Lerik rayonunun digər kəndlərindən Lənkəran gələn köçlərdən fərqli olaraq Mistanlılar artıq XIX əsrin əvvəllərində,yəni 1800-cü illərdə artıq Lənkəranda məskunlaşımış və onun əhalisinin 30 faizini təşkil edirdilər.Qeyd etmək lazımdır ki,1800-cü illərdə Lənkərana köçüb gəlmiş Mistan qəbilələrindən fərqli olaraq LerikinMondigah,Nısli,Pirəsora,Çayrud,
Buzeyir və sair kəndlərindənköçlər yalnız XX əsrin ortalarında,yəni 1940-1950-ci illərdə köçüb gəlmişlər.Bu da Mistanlıları Lənkəranın qədim sakinlərindən biri edir.Bundan əlavə Lənkəranda yaşayan Mistanlıları 30-50-cı illərdə “Çex” adlandırmışlar.lakin bu sözün əsl mənası “Çex” yox “Cek”-dir.Çünki,Cek adı ilk zamanlar dağ yəhudilərin,sonradan tatların bir hissəsinə deyilsədə,daha sonralar isə konkret olaraq ləzgidilli qrupun və azsaylı xalqa şamil edilmişdir.Belə ki,bu xalq Bakı quberniyasının Quba qəzasında,Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəklərində yaşamışlar.Əsaən dəmirçilik,Misçilik və qalayçılıqla məşğul olmuşlar.Demək Ceklər Mistanlılra xas olan bu üç Kustar sənət növlərinin üçünə də sahib olmuşlar.Əsrin əvvəllərində onların bir qrupu indiki əlçatmaz Lahıc ərazinə köçüb məskunlaşmış və indinin özündə ata-babalarının sənət növlərini yaşatmaqdadırlar.Hal-hazırda Lahıc əhalisi Tatca danışır.
Mistanlıların Lahıclara və ya Lahıcda yaşayan İrandilli Tatlarla eyni kökdən olmaları və eyni mədəniyyətin daşıyıcıları olmaları şübhəsizdir.Çün ki,bu hər iki etnik qrupu biri-birinə bağlayan və tarixi bilinməyən dövürlərə gedib çıxan qədim mədəniyyət və sənətkarlıq sahələri var.Belə ki,Mistan toponiminin əsasını təşkil edən Mis sözünə uyğun olaraq Mistanlılar ata-babadan Misgərlik,dəmirçilik və qalayçılıqla məşğul olmuş və onu nəsildən-nəsilə ötürmüşlər.Bundan əlavə bu sənətkar Mistanlılar hansı diyarlara köçüb getsələr də bu mədəniyyəti və sənətkarlıq növlərini özləri ilə aparmış və yeni ərazilərdə yaymışlar.
Lahıc. Qəsəbə Azərbaycanın şimalında, HYPERLINK "https://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qafqaz" \o "Böyük Qafqaz" Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacında dəniz səviyyəsindən 1505 m hündürlükdə yerləşir. Lahıc Girdiman çayının sahilində yerləşməklə HYPERLINK "https://az.wikipedia.org/wiki/Babada%C4%9F" \o "Babadağ" Babadağ və HYPERLINK "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Niyalda%C4%9F&action=edit&redlink=1" \o "Niyaldağ (səhifə mövcud deyil)" Niyaldağ silsilələri ilə əhatə olunur və ona təbii qala şəraiti bəxş edir. Belə bir coğrafi məkan qədim zamanlarda Lahıcın xarici təsirlərdən, basqınlardan yaxşı müdafiə olunması üçün imkan yaratmışdır.Maraqlıdır ki,qədim tarixə malik olan Lahıc kəndinin sakinləri İran dillərində danışırlar və məişət,mədəniyyət və sənətkarlıq baxımından Mistanlılara çox yaxındırlar.Belıə ki, Mistanlılar kimi Lahıcların da qədim sənətkarlıq sahələrində əsasən Misgərlik,dəmirçilik və qalayçılıq üstünlük təşkil edir.Onlar bu sənəti ata-babadan qoruyub saxlamış və nəsildən-nəsilə ötürmüşlər.
Belə ki,Lahıc XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanın misgərlik və silah istehsalı mərkəzlərindən biri olmuşdur.Lahıc ustaları Misdən hazırladıqları,mürəkkəb və incə naxışla bəzədikləri dolça,satıl,sərnic,məcməyi,sərpuc,güyüm,aşsüzən,kəfgir,kasa,cam,qazan,çıraq və sair məmulatlar Orta Asiya,İran,Gürcüstan,Dağıstan və Türkiyədə tanınıb.1980-cı ildən muzey-qoruğa çevrilmiş və Lahıcda həmin illərdən yadigar qalan məhəllə məscidləri,su kəməri və kanalizasiya ,girdiman qalası qayğı ilə qorunur.Burada 1859-1864-cü illərdə həyata keçirilmiş kameral siyahıyaalmaya əsasən bakı quberniyasının Şamaxı qəzasının Lahıc kəndində 589 evdə Tatlardan ibarət 5228 nəfər(2.889 nəfər kişi,2.339 nəfər qadın) əhali yaşayırdı.(Bax,Сборник материалов для описание местностей и племен Кавказа» Издание Управления Кавказского учебного округа.Выпуск двадцать девятый.Тифлись.Типография канцелярии главначальствующ его гражданство чатью на Кавказе и К.Козлавскаго.1901.Отдел второй.стр.79).Bu ailələrdən 10 sunni müsəlman ailəsi,qalanı isə şiə idi.(Bax.Списки Населенных пунет Российской империи.По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказскими статистическими комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского LXV.Бакинская губерния .Списокь населенных мест по сведениям 1859-1864 годь.Кавказским статистическимь комитетом при Главном управлениемнаместника кавквзского.Составленном главным редактором. Комитета Н.Зейдлицем.Тифлись.В типографии главного управленя наместника кавказского.26 ноября 1870.Содержание Список населенных мест Бакинской губернии.стр.30).Belə ki,1 yanvar 1886-cı il tarixinə olan məlumata görə Lahıc kəndində 3.817 nəfər kişilər və 3.098 nəfəri qadınlar olmaqla cəmi 6.915 nəfər əhali yaşayırdı.Onlardan 117 nəfəri (10 ailə) bəy ailəsindən,40 nəfəri(3 ailə) ruhani ailəsindən, 6.758 nəfəri isə (89 ailə) dövlət kəndliləri nəslindən idi.(Bax.»Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» Тифлись.1901.стр.78).Bundan əlavə Lahıcda yerli lahıc Tatlarından başqa oraya sonralar gəlmiş Şamaxı şəhərindən olan bir neçə ailə,Qacar Şahənşahlığı təbələri olan bəzi ailələr və Samur dairəsinin Miskincə kəndindən olan bir neçə Ləzgi ailəsi yaşayırdı.Məmbələr göstərir ki,lahıclıların ata-babadan məşğuliyyəti elə Mistanlılarda olduğu kimi Misgərlik,dabbaqlıq,çəkməçilik,papaqçılıq,sərraclıq,dəmirçilik,həkkaklıq,dərzilik və digər sənət növləri olmuşdur.XıX əsrdə Rusiyanın İjevsk silah zavodunda Lahıc ustalarının təcrübəsindən istifadə olunmuşdur. Lahıcın tanınmış şəxsiyyətlərin - HYPERLINK "https://az.wikipedia.org/wiki/Manaf_S%C3%BCleymanov" \o "Manaf Süleymanov" Manaf Süleymanov - yazıçı, nasir, tərcüməçi, Azərbaycan Respublikası Əməkdar Mədəniyyət Xadimi HYPERLINK "https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fli_Bayramov_(inqilab%C3%A7%C4%B1)" \o "Əli Bayramov (inqilabçı)" Əli Bayramov – inqilabçı,Şövkət Səlimova-İlk Azərbaycanlı qadın gəmi kapiitanı,Babayev İkram Sani Oğlu - Alim Əhmədov Rəsul – Alimdir.
Şəkilk.Lahıc Misgərlərinin düzəltdfikləri sənətkarlıq nümunələri.
Lahican.Başqa bir maraqlı fakt odur ki,Lahıc toponiminə uyğun olan Lahica farsca Lahıclar deməkdir) şəhəri də iranın Mazandaran vilayətinin ,xəzər dənizi sahillərində yerləşir və bu şəhərin yaxınlığında,yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim Mistan kəndi yerləşir.Əlbətdəki bu təsadüfi deyil.Çünki, İranda yerləşən Lahican məntəqəsinin əhalisi də Misgərlik,dəmirçilik ,qalayçılıq və digər sənətkarlıq növləri ilə məşğuldurlar.
Çükəşon(Ağac çəkənlər) qəbiləsi - XIX əsin əvvəllərində Lənkəran rayonunun Təngivan kəndi ərazisinə köçmüş və elə oradaca məsgən salmışlar.hal-hazırda bu qəbilənin nümayəndələri məhz bu məntəqə ərazisində yaşayırlar.
.Mistan kəndinin tarixi çox qədimdir.Belə ki,Mistan kəndini öz qədimliyinə görə Lerikin altı böyük və qədim kəndlərindən biri hesab etmək olar.Bunu Mistan kəndində yerləşən qədim tarixi abidələr sübut edir və bu abidələr aşağıdakılardır.
Zərqəron(zərgərlər) qəbiləsi - XIX əsrdə Lənkəranın şəhəri ərazisnə köçüb məskunlaşmış və hal-hazırda onların nəsilləri məhz bu məntəqələrdə yaşayırlar.
Nunçiyon(Çörəkçilər) qəbiləsi - XIX əsrə bu qəbilənin bir qismi Lənkəran şəhərinin Böyük bazar ərazisinə köçüb məskunlaşmış ,digər bir qismi isə vaxtı ilə yaylaq və qışlağa getdikləri Cəlilabad və Biləsuvar rayonları ərazisinə köçmüş və başq qismi də, Lənkəran rayonunun Şovu və Yuxarı-Nüvədi kəndləri ərazisinə köçüb məskunlaşmış
1.Mistan yaşayış yeri və qədim qəbiristanlıq.Miistan qədim yaşayış yeri və qədim qəbiristanlıq öz səviyyəsinə görə ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.Bu abidənin tarixi XV-XVI əsrlərə aiddir.Bu qədim qəbiristanlıqda XV əsrə aid orta əsr qədim qəbirlər mövcuddur və bu qədim məzarlıqda Mistanlıların ulu babaları dəfn edilmişdir.Bu abidənin invertar nömrəsi 1476,sistem kodu isə AJA001498 – dir.(Bax:Azərbaycan respublikası Mədəniyyət nazirliyi saytı.)
2.Mistan Meydan kurqanları.Mistan kəndi ərazisində mövcud olan qədim abidələrdən biri də, Mistan Meydan kurqanlarıdır.Mistan Meydan kurqanları öz səviyyəsinə görə ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.Buradakı kurqanlar Tunc dövrünə aiddir.O zamanlar Azərbaycan Elmlər Akademiyasından Mistan kəndinə bir qurup arxeoloq və tarixçi getmişdir.Bu qrupun rəhbəri akademik İdeal Nərimanov olmuşdur.Akademik İdeal Nərimanov və onun işçi qrupunun Mistan Meydan kurqanlarında arxeoloji tədqiqatlar və qazıntılar aparmış və Mistan Meydan kurqanlarını Son Tunc – ilk dəmir dövrünə aid etmişdir.Çünki kurqanlarda qazıntılar apararkən orada ə son Tunc – ilk dəmir dövrünə aid maddi-mədəniyyət abidələri tapılmışdır.Tapılmış materiallar içində tunc qəmə,təbərzin baltalar,tuncdan ox ucluqları və sairə üstünlük təşkil edir.Mistan Meydan kurqanları cənub bölgəsindəki digər kurqanlarla eynilik təşkil edir.Bu kurqanların invertar nömrəsi 1479 və sistem kodu isə AJA001501 – dir.
Mistançay.Hidronim,Lerik rayonunun Mistan Mistan kəndi ərazisində çay.Çayın adı Talış dilində Mistonçay adlanır və talış dilində mist,mis,-on cəmlik bildirən şəkilçidir.,çay isə coğrafi termindir.(Bax:”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik luğəti”.İki cilddə.I cild.Bakı,”Şərq-Qərb”,2007,səh.113.).
Şəkil.Lerik rayonunun Mistan kəndi.Şəkil.Lerik rayonunun Mistan kəndinin İmam Musey-i Kazım məscidi.
2.Azərbaycan respublikasının Qubadlı rayonundakı qədim Mistan kəndi.Mistan adlı ikinci məntəqə Azərbaycan respublikasının Qubadlı rayonunda mövcud olmuşdur.Qubadlı rayonundakı qədim Mistan kəndi bir müddət sonra sakinləri tərəfindən tədricən tərk edilmiş və əhalisi qismən yarımköçmə yayalaq maldarlığına,digərləri isə qonşu Zəngilan rayonu ərazisində yerləşən yaxın kəndlərə səpələnmişlər.Qubadlıdakı Mistan kəndi dağlarda mövcud olmuşdur və hal-hazızırda o kəndin mövcudluğu sual altındadır.Qubadlı rayonunda Mistan kəndinin mövcud olması barədə Rübabə Muradova özünün Azərbaycan toponomiyası kitabında məlumat vermişdir.(Bax:”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik luğəti”.İki cilddə.I cild.Bakı,”Şərq-Qərb”,2007,səh.236).Qeyd etməliyəm ki,Qubadlı kəndində mövcud olmuş Mistan kəndinin əhalisi əsasaən Kürd millətindən olmuş və Kürd dillərinin Kurmanici ləhcəsində danışmışlar.
3.Türkiyə respublikasındakı Diyarbakır şəhərinin Bingöl İlinin Genç ilçəsinin Mistan Serla kəndi.Mistan adlı üçüncü kənd qonşu Türkiyə respublikasının Diyarbəkir şəhərinin Bingöl ilinin Genç ilçesində yerləşmişdir.Bu məntəqə dağlıq ərazidə yerləşir və əhalisi əsasən Zaza-Kürdləridir.Bu məntəqənin əhalisi Lerikin Mistan kəndinin əhalisinindən adət-ənənə və milli geyiminə görə heçdə fərqlənmirlər.Kənd əhalisi əsasən dəmirçiliklə məşğuldur.hal-hazırda bu kəndin Kaymakamı Abdullah Köklü(Bax:www.genc.gov.tr),bələdiyyə başçısı Mehmet Ali Topraktan(AKP)(Bax:www.hgk.gov.tr),Əhalisi - 2016 nəfər,toplam - 1.718 kv km(663,3 mi kv) (Bax:2014 “genel nüfus sayimi verileri”,,Türkiye İstatistik Kurumu.10 Şubat.2015 tarihinde).kır – 14,483,şəhər – 19,828 ,saat qurşağı – UDAZD(UTC+03-00),poçt kpdu – 12500,il kodu – 426,il plaka kodu – 12-dir.(Bax.Kaymakamlık).İlçənin üz ölçümü 1646 kv km-dir.Bunun il üzölçümünə olan məsafəsi yüzdə 20.26-dır.Mistan kəndi il mərkəzinə ən yaxın kənddir və mərkəzdən 20 km aralıda yerləşir.İlçə mərkəzinin dəniz səviyəsindən yüksəkliyi 1125-dir.İlçə sərhədləri içində Mistanın bələdiyyəsi ilə birlikdə 2 qəsəbə bələdiyyəsi möpvcuddur.Ümumi məhəllə muxtarlığı 13-dür.Bunlardan 5 –si ilçə bələdiyyəsi ,7-si Sərvə bələdiyyəsi,1-i Çaytəpə bələdiyyəsi içindədir.İlçə sərhədləri içində Mistanla bərabər 62 kənd və bu kəndlərə bağlı 243 məzarlıq var.Bunların ən qədimi də,Mistan kəndində yerləşir.Belə ki,Koroğlu dastanındakı Koroğlunun oğlu olan Kürdoğlu məhz bu nahiyədəndir.Türkiyənin bu Mistan kəndində məşhur Şeyx Sait adlı(Şeyx Səlid) adlı tanınmış dindarın nəsli yaşayır.Şeyx Səid 1925-ci ildə silahlı dəstə yaratmış və Diyarbəkir bölgəsini zəbt etmişdir.O,zəbt etdiyi kəndlərdən bütün vergiləri Mistan kəndinə toplamış və oranı özünə mərkəz elan etmişdir.Hal-hazırda Terkiyənin bu ərazisində yaşayan əhali “Mistan aşirəti”(Mistan qəbiləsi) adlanır.Bu aşirətin sözcüsü hal-hazırda Abdullah Ərdaldır.(Bax.Tigris saytı.2017.11.22.).Maraqlısı budur ki, muasir Türkiyə tarixində Tarixçilər Diyarbəkir Zaza-Mistanlıları haqda belə yazırlar.
“Ləhcəcə Zaza Mistanlıları,Hind-Avropa dil ailəsinin İran dilləri qrupunun şimal-qərb qoluna daxildir.Bəluci,Qorani və Səngsəri dili ilə şimal-qərb qolunun Hirkan,alt qurupunu təşkil edir.Zaza Mistanlılarının digər qohum olduqları dillər arasında Talış,mazandaran,Səmnan,Gilək,Tat,Hərzəni və Kürd dili hesab edilir.Belə ki,qramatik xüsusiyyətlərinə və sözlərin oxşarlığına görə türkiyə Mistanlılarının danışdıqları dilə yaxın olan dillər şimali İranda xəzər dənizi sahillərində yaşayan xalqların dilləridir.Professor Doktor4 J.Gipper və P.Lesoq Türkiyə Mistanlılarının danışdıqları bu dili şimal-qərbi İran dillərinə və daxil edir.(Bax.Zaza-Mistan aşireti.Kardeşligin adresi saytı.)
Şəkil.Mistan kəndi.Türkiyə,Diyarbəkir ilinin,Bingöl ilçəsinin ,Genç mahalının Mistan Serla kəndi.Şəkil.Türkiyənin Mistan-Serla kəndində ənənəvi Mistan evi.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Türkiyə Respublikasının Zonquldaq ilinin Mistan kəndi.Bu Mistan kəndi Türkiyə respublikasında Mistan adındakı sayca ikinci kənddir. Və Zonquldağ ilinin Amasra köyünmə bağlıdır.Bu kəndin əhalisi də,Türkiyənin digər Mistan adlı kəndində olduğu kimi əsasən Kürdlərdir və Kürd dilinin Mukri ləhcəsində danışırla.Bu kənddə yaşayan əhali öz adət ənənəsinə görə həm Türkiyə respublikasının Diyarbəkir şəhərinin Binmgöl ilçəsində yerləışən Mistan kəndi və İranda möpvcud olan digər Mistan kəndində yaşaya əhali ilə eynilik təşkil edirlər.Oxşarlıq sadəcə adət-ənənədə deyil həm də milli geyimlərdə,milli yeməklərdə və folklorundadır.Ehtimal ki,Zonquldaq ilində yerləşən Mistan kəndinin əhalisi elə Diyarbəkir vilayətinin Bingöl ilində yerləşən Mistan Serla kəndindən köçüb gələnlərdir.Onlar yəqin ki,oradan köçüb Qara dəniz sahilində yerləşən Zonquldağın Amasra ilçəsinə gəlmiş və orada məskunlaşaraq Mistan kəndinin əsasını qoymuşlar.
Şəkil.Türkiyə respublikasının Zonquldaq ilinin Mistan ağa kəndinin xəritəsi.Şəkil.Türkiyənin Mistan kəndlərindəki Mistanlı qadın milli geyimdə.
İranın Mazandaran vilayətinin Mistan kəndi.Mistan adında kəndlərdən biri də,iran İslam resüpublikasının Mzanadaran ostanının ,Cuybar nahiyəsinin Gilxoran qəsəbəsinin Çəpəğrud mahalında yerləşir.Bu kənd El-Burs dağının ətəyində yerləşir.Əsasən dağətəyi kənddir.Kəndin əhalisinin əksəriyyətini Kürdlər təşkil edir.Əhalisi 2006-cı ilin siyahıyaalmasına görə 715 nəfər olmaqla 188 ailə olmuşdur.(Bax.”Cenesus of the İslamic Respublic of İran,1385(2006)” nəfərdir,saat qurşağı UTC+3-30(İRST),yay vaxtı (DST) UTC+4-30(İRDT)-dir.Mazandaranın Mistan kəndinin koordinatları 36 dərəcə 40`36 dərəcə N 52 dərəcə 49`509 dərəcə E-dir.Bu kəndin əhalisi də adət ənənə,antropoloji quruluşu və milli geyimlərinə görə mövcud olan digər Mistan adlı kəndlərin sakinlərindən heç də fərqlənmirlər.Belə ki,bu kəndin əhalisi də uzun zaman öncə bu ərazilərə Türkiyənin dağlıq ərazilərindən buraya köçüb gəlmişlər.uzun zaman keçmələrinə baxmayarq ata-babalarının Kürdüstandan gətirdikləri adət-ənənəni nəsildən-nəsilə ötürərək günümüzə qədər saxlamaqdadırlar.Lakin bu ərazidə yaşayan əhalinin danışdıqları Kürd ləhcəsi,Kürd dilindən çox talış dilinə yaxındır.Tanınmış sufi Şey Zahid Gilaninin atası Şeyx Rövşən Əmir İranın bu Mistan kəndindən olan bir dəmirçinin qızı ilə evlənmişdir.Sonralar isə Şeyx Rövşən Talışa köçmüş və Lənkəran rayonunun Siyavrud ( indiki Siyavar) kəndində yaşamışdır.Deməli Şeyx Zahid Gilani ana tərəfdən mazandaranın Mistan kəndindəndir.
Şəkil.İranın Mazandaran vilayətindəki Mistan kəndinin xəritəsi.Şəkil.İranın Mazandaran vilayətindəki Mistan kəndində Mistanlı Nənə və baba Mistan milli geyimində.
İranın Hörmüzqan ostanının Mistan kəndi.Bu kənd İran İslam respublikasının Hörmüzqan ostanının,Bəstək mahalının Cenah qəsəbəsinin Cinah nahiyəsində yerləşir.Kənd in əhalisi 2006-cı ilin siyahıyaalmasına görə 156 nəfərdir.Bu Mistan kəndinin saat qurşağı UTC+3-30(İRST),ya vaxtı isə (DST) UTC+4-30(İRDT)dir.Bu Mistan kəndi də dağlıq ərazidə yerləşir və əhalisi əasən Kürdlərdir və Kürd dilinin Sorani ləhcəsində danışırlar.Bu Mistan kəndinin əhalisi də öz antropoloji quruluşu və adət-ənənəsinə görə digərlərindən heç də,fərqlənmir ki bu da onların eyni kökdən gəlmələrinə dəalalət edir.Bu kənd İranın Fars körfəzi sahilində yerləşən Hörmüzqan vilayətində yerləşir.Burada yerləşən Mistan kəndinin necə yaranması və bu kənddə yaşayan Mistanlıların bu əraziyə haradan gəlmələri barədə hələlik məlumat yoxdur.Lakin ,ehtimal ki,onlar da,bu əraziyə kürdüstandan gəlmişlər və burada məskən salıb Mistan kəndini yaratmışlar.
Şəkil.İranın Hörmüzqan vilayətinin Mistan kəndinin xəritəsi.Şəkil.İranın Hörmüzqan vilayətinin Mistan kəndindəki Mistan qalası.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.
1.(Bax:Mirzə Əhməd bəy Mirzə Xudaverdi oğlu.Əxbərnamə.Lənkəran-1855.səh.65-66).
2.(Bax:Azərbaycan Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsü.Məlumat toplusu.Bakı-2013)
3.(Bax:Azərbaycan Respublikasının əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild.Bakı – 2010)
4.(Bax:”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik luğəti”.İki cilddə.I cild.Bakı,”Şərq-Qərb”,2007,səh.236.)
5.(Bax.Müsəlman Dini İcmalar – 2016-cı ildə qeydiyyatda keçənlər.scwra.gov.az)
6.(Bax:Aqşin Mistanlı.”Haftoni:Qəlbimdəki yeddi bulaq”.səh.283.”Elm və Təhsil”.Bakı-2018).
7.(Bax:Azərbaycan respublikası Mədəniyyət nazirliyi saytı.)
8. (Bax:www.hgk.gov.tr),
9.(Bax:2014 “genel nüfus sayimi verileri”,,Türkiye İstatistik Kurumu.10 Şubat.2015 tarihinde).
10.(Bax.Kaymakamlık)
11.(Bax.Tigris saytı.2017.11.22.)
12.(Bax.Zaza-Mistan aşireti.Kardeşligin adresi saytı.)
13..(Bax.”Cenesus of the İslamic Respublic of İran,1385(2006)”
14. "Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа" Издание Управления Кавказского учебного округа. Выпуск двадцать девятый. Тифлись. Типография канцелярии главоначальствующего гражданскою частью на Кавказе и К.Козлавскаго. 1901./Отдел второй. стр.79).
"Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа" Издание Управления Кавказского учебного округа. Выпуск двадцать девятый. Тифлись. Типография канцелярии главоначальствующего гражданскою частью на Кавказе и К.Козлавскаго. 1901./Отдел второй. стр.80).
Списки населенных мест Российской Империи. По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказским статистическим комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского. LXV. Бакинская губерния. Списокь населенных мест по сведениямь 1859 по 1864 годь. Кавказскимь стататистическимь комитетомь при Главном управлении наместника кавказского. Составлен главным редактором Комитета Н. Зейдлицем. Тифлись. В Типографии главного управления наместника кавказского. 26 ноября 1870 г./Содержание: Спискок населённых мест Бакинской губернии. HYPERLINK "http://leb.nlr.ru/edoc/314516/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8-%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82-%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B8-%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D0%B8-%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%8B%D0%B5-%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%BC-%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0" стр. 30)
"Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа" Издание Управления Кавказского учебного округа. Выпуск двадцать девятый. Тифлись. Типография канцелярии главоначальствующего гражданскою частью на Кавказе и К.Козлавскаго. 1901./Отдел второй. стр.78
Aqşin Mistanlı- Tədqiqatçı tarixçi.
